Η Νάξος ή Αξιά ή Αξά είναι το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, στο Αιγαίο Πέλαγος.Η έκταση της είναι 435 τ.χιλ. και το μήκος των ακτών της 91 χλμ.
Το σχήμα της είναι ελλειψοειδές και ένας ορεινός όγκος από Βορά προς Νότο διασχίζει το νησί. Στην ραχοκοκαλιά αυτής της κορυφογραμμής δεσπόζουν τα βουνά Ζας (1004 μ.) και Φανάρι (908 μ.) τα υψηλότερα των Κυκλάδων. Ο περίπλους της είναι 44 ναυτικά μίλια και η έκτασή της φθάνει τα 428 τ.χλμ. Βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο του Αιγαίου, στις ανατολικές Κυκλάδες έχοντας προς Β. τη Μύκονο, Α. τη Δονούσα, ΝΑ. την Αμοργό, προς Ν. την Ίο και Δ. τη Πάρο.Απέχει από το λιμάνι του Πειραιά 103 ναυτικά μίλια και από το λιμάνι της Ραφήνας 87 ναυτικά μίλια
Η ακτογραφία της Νάξου δεν παρουσιάζει κολπώσεις ανεπτυγμένες ούτε ασφαλείς φυσικούς λιμένες και εξ αυτού του λόγου οι κάτοικοι ασχολούνται περισσότερο με γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες και πολύ λίγο με αλιευτικές. Στο Β-ΒΑ. άκρο της νήσου υπάρχει ο ορμίσκος του Απόλλωνα που παρέχει μερική ασφάλεια στα πλοία, κυρίως από ΝΔ ανέμους. Προς Δ. η χερσόνησος Στελίς ή αλλιώς Στελίδα, σχηματίζει τον όρμο του Αγ. Προκοπίου, προς τα βόρεια του οποίου βρίσκεται η ομώνυμη πόλη Χώρα και ο κύριος λιμένας της νήσου. Τα πρώτα λιμενικά έργα ξεκίνησαν το 1919 με την ένωση της νησίδας Παλάτια ή Στρογγύλης ή Βάκχου. Τέλος, προς Ν. υφίσταται ο ορμίσκος Πάνορμος που εξασφαλίζει τα πλοία από βόρειους ανέμους. Γενικά η Νάξος έχει σχήμα ωοειδές και γεωφυσικά διακρίνεται στην ορεινή Νάξο (ανατολική και βόρεια) και στην πεδινή Νάξο (δυτική και νότια).
Γεωλογικά η Νάξος αποτελεί ένα πλούσιο γεωλογικό πάρκο από κρυσταλλοσχιστώδη πετρώματα μη αξιοποιήσιμο ακόμη. Τα πετρώματα αυτά είναι κυρίως κρυσταλλοπαγείς σχιστόλιθοι, γνεύσιοι και μάρμαρα σε εναλλασσόμενα στρώματα με όγκους γρανίτη, κοντά σχετικά στην πόλη της Νάξου και στο ΒΔ. τμήμα της νήσου. Πετρώματα πλειστόκαινου περιόδου υπάρχουν στη χερσόνησο της Στυλίδας, κυρίως ψαμμίτες, καθώς και Β., ΒΑ. κοντά στις παράκτιες περιοχές της νήσου. Επίσης απαντώνται και πλούσια εκρηξιγενή πετρώματα κοντά στις Εγγαρές και αλλού. Εκτός όμως των μαρμάρων στο κέντρο και ΒΑ. κοντά στη Κόρωνο, υπάρχουν επίσης τα περίφημα κοιτάσματα σμύριδας.Το μοναδικό μέρος του κόσμου , στο οποίο απαντάται το συγκεκριμένο πέτρωμα, η σμύριδα σε εκμεταλλεύσιμη ποσότητα, είναι το νησί της Νάξου και θεωρείται υψηλής ποιότητας. Όλα τά άλλα ανά τον κόσμο παρόμοια σμυροειδή κοιτάσματα είναι διαφορετικής υφής και ποιότητας πού αποτελούν μια απλή απομίμηση της καθαρής σμύριδας. Η σμύριδα της Νάξου ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες ως 'λίθος η τας ψήφους οι δακτυλιόγλυφοι σμήχουσι...¨ Είναι ορυκτό που συνίσταται από κορούνδιο (Al2O3) με ανάμιξη μαγνητίτη, και προϊόντων χημικής αποσάθρωσης του τελευταίου δηλαδή αιματίτη και λειμωνίτη. Ως επουσιώδη συστατικά μπορεί να περιέχει χαλαζία, σιδηροπυρίτη, μοσχοβίτη, τουρμαλίνη, βιστίτη κ.ά. Το χρώμα της σμύριδας είναι κυανόμαυρο ή κατάμαυρο με πολλή μεγάλη σκληρότητα που πλησιάζει τον αριθμό 9 (εκ του κορουνδίου που περιέχει). Απαντάται σε κρυσταλλοσχιστώδεις περιοχές συνήθως σε μορφή κοίτης (λεκάνης), φωλιάς ή και φλέβας. Τα κοιτάσματά της ως επί το πλείστον εντοπίζονται εντός στρωμάτων μαρμάρου και δολομίτη. Τη Νάξο κατατέμνει από Β. προς Ν. μία ορεινή ράχη σχεδόν ενιαία γυμνή και βραχώδης με υπέροχες γεωλογικές μορφές κυρίως στην κεντρική πλευρά της, κοντά στην Κεραμωτή και στη νότια, σχηματίζοντας δύο κορυφές (όρη) τον Ζα (ή Ζευς) και το όρος Κόρωνος. Η κορυφή του Ζα έχει ύψος 1.002 μέτρα και είναι η ψηλότερη κορυφή στις Κυκλάδες. Λόγω του ορεινού της όγκου το κλίμα που διαμορφώνεται είναι ήπιο. Το χειμώνα δεν αποκλείεται η χιονόπτωση στις κορφές του Ζα και της Κορώνου.Η Νάξος έχει έκταση 442 τετρ. χλμ.και είναι το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων.Έχει έδαφος ορεινό και τα κυριότερα ακρωτήρια της Νάξου είναι ο Σταυρός, Μουτσούνα, Πάνορμος, Κατωμεριά, Κούρουπας, Παρθένος, Προκόπης, Μουγκρί, Γαΐτάνη και Αιμιλιανός.
O Δίας, ο πατέρας "ανδρών τε Θεών" κατά τους αρχαίους Έλληνες, λέγεται ότι γεννήθηκε στην Κρήτη, στη σπηλιά Ιδαίον Άντρον (κατ' άλλους στο Δικταίον Άντρον), αλλά μεγάλωσε στη Νάξο, και έτσι το ψηλότερο βουνό του νησιού πήρε το όνομά του (Ζευς ή, για τους ντόπιους, Ζας, 999 μ.).
Στη Νάξο εγκατέλειψε, σύμφωνα με το μύθο, ο Θησέας την Αριάδνη, η οποία τον είχε βοηθήσει προηγουμένως στην Κρήτη να σκοτώσει το Μινώταυρο με τον όρο να την πάρει μαζί του, την οποία στη συνέχεια έλαβε σύζυγό του ο θεός Διόνυσος. Αναλυτικότερα, επιστρέφοντας ο Θησέας από την Κρήτη σταμάτησε στη Νάξο, που εκείνη την εποχή ονομαζόταν Δία, για ανεφοδιασμό. Μαζί του είχε και την Αριάδνη, την οποία όμως εγκατέλειψε στο νησί. Ο Διόνυσος είδε την κοιμισμένη Αριάδνη και την ερωτεύτηκε. Αφού την έκανε σύζυγό του, μια νύχτα την οδήγησε στο όρος της Νάξου Δρίον, απ' όπου και ανέβηκαν μαζί στον Όλυμπο. Εκεί ο Δίας έκανε την Αριάδνη αθάνατη.
Το όνομά της η νήσος φέρεται να έλαβε από τον "Νάξο", το θρυλικό ηγεμόνα των πρώτων αποίκων στη νήσο που ήταν Κάρες, φερόμενο ως γιο του Πολέμωνα ή κατ΄ άλλους ως γιο του Ενδυμίωνα ή τέλος γιο του Απόλλωνα και της νύμφης Ανακαλίδας. Άλλοι ιστορικοί ερευνητές και φιλόλογοι θεωρούν ότι το όνομα προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη "νάξαι", που σημαίνει "θύσαι", που εκλήφθηκε έτσι από τις πλούσιες θυσίες που γίνονταν στη νήσο προς τιμή των θεών. Το όνομα Νάξος διατηρήθηκε στο διάβα των αιώνων μέχρι τους μέσους χρόνους, όπου έγινε Ναξία και ακολούθως Ναξιά και στη συνέχεια Αξιά (εξ ου και το όνομα των κατοίκων).
Επίσης η Νάξος φέρεται από τους μυθικούς χρόνους και με το όνομα "Δία" (από τον Όμηρο, Οδύσ λ325), καθώς και στον ομηρικό ύμνο προς τον Απόλλωνα, όπως και με τα κοσμητικά: Στρογγύλη, Μικρή Σικελία, Τραγία, Διονυσιάς, Καλλίπολις, Λιπαρά κλπ. από διάφορους συγγραφείς. Η πρώτη Κορινθιακή αποικία στη Σικελία ονομάστηκε Νάξος. Ο πλούτος των περί της Νάξου μύθων αποδεικνύει τη σπουδαιότητα που είχε η Νάξος κατά την αρχαιότητα. Οι μύθοι αυτοί συνδέονται κυρίως με τη μυθολογούμενη γέννηση των τριών εγχώριων νυμφών Φιλίας, Κορωνίδας και Κλείδης, που επιμελήθηκαν την ανατροφή του Διονύσου, για τον οποίο η Νάξος ήταν η πατρίδα του. Αλλά και για το Δία αναφέρεται πως εδώ ανατράφηκε και ενηλικιώθηκε, όταν μεταφέρθηκε από την Κρήτη και ότι από εδώ εξόρμησε προκειμένου να καταλάβει τη βασιλεία των θεών. Μάλιστα, στην κορυφή του όρους Ζας είναι δυνατή η ανάγνωση επιγραφής σε βράχο με παραφθαρμένα γράμματα "Όρος Διός Μηλωσίου" (= Διός προστάτου των προβάτων). Στη Νάξο επίσης λατρευόταν και ο Απόλλωνας ο Τράγιος ή Τραγαίος, υπήρχε δε και αρχαίος ναός του Δηλίου Απόλλωνα έξω από την αρχαία πόλη, καθώς και τέμενος προς τιμήν του Εφιάλτη. Από τον περίφημο αρχαίο ναό του Διονύσου κανένα ίχνος δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.
Άλλοι ναξιακοί μύθοι αναφέρονται στη σχέση του Διονύσου με την Αριάδνη, που τελικά απήγαγε στο όρος Δρίον και έλαβε σύζυγό του. Ακόμη αρχαία πηγή έξω από την πόλη της Νάξου φέρει το όνομα Αριάδνη. Στην ανατολική πλευρά του όρους Κόρωνος υπάρχει ένα μεγάλο σε μήκος περίεργο σπήλαιο, που ακόμη δεν έχει αξιοποιηθεί, με διπλή είσοδο, έναν μεγάλο προθάλαμο και που συνεχίζει σε μήκος, εντός του οποίου υπάρχουν ίχνη αρχαίας λατρείας, πιθανώς του ιερού της μιας των ναξίων νυμφών της Κορωνίδας, εκ της οποίας και το ομώνυμο χωριό. Σε όλη τη νήσο Νάξο σώζονται λείψανα αρχιτεκτονικά, καθώς και πολλά των ιστορικών χρόνων.
Η σπουδαιότητα της Νάξου υπήρξε στη μακρά ιστορική διάρκεια, όχι απλά πρωταρχική αλλά διαμορφωτική στην ιστορική πορεία, όχι μόνο στον Κυκλαδικό αλλά και στον ευρύτερο Ελληνικό χώρο. Ήταν πάντα περίφημη για τη μεγάλη ποσότητα των εξαγομένων μαρμάρων της, για το σμυρίγλι, για το πλήθος των πηγών της, για τους κατάμεστους κήπους, για την ομορφιά των πεδιάδων της, για τους ελαιώνες, τους πορτοκαλεώνες, τους λεμονεώνες, για τα κίτρα της, για τ’ αμπέλια της και το ξακουστό κρασί της, για τη κτηνοτροφία της και τα τυριά της αλλά και για το αλάτι! Παράλληλα, επειδή η θάλασσα «απομονώνει» παρέμεινε γνήσια, ασυνήθιστη, διαφορετική, αυτάρκης. Ο Πίνδαρος αποκαλεί τη Νάξο «λιπαράν» κι ο Ηρόδοτος βεβαιώνει ότι η «Νάξος ευδαίμονη των νήσων προέφερε». Ο Αρχίλοχος ο Πάριος παρομοίαζε το κρασί της Νάξου με νέκταρ που έπιναν οι θεοί. Ο κατ’ εξοχήν συνδεδεμένος με τη Νάξο θεός είναι ο Διόνυσος που ενσάρκωνε τις αγαθοποιούς δυνάμεις της φύσεως. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νάξο όπου παντρεύτηκε την Αριάδνη μετά την εγκατάλειψή της από το Θησέα. Ο γάμος με το θεό κι ο θάνατός της, που προοιώνιζε την ανάστασή της γιορταζόταν έντονα στο νησί γιατί σχετιζόταν με την ωρίμανση και την αναγέννηση της Φύσεως.
Η Νάξος κατοικήθηκε από την 4η χιλιετία π. Χ. μέχρι σήμερα αδιάκοπα. Η μελέτη των τοπωνυμίων βεβαιώνει ότι η Νάξος, αντίθετα από τα άλλα νησιά του Αιγαίου δεν ερημώθηκε ποτέ από κατοίκους, και ότι σ’ ΄όλες τις περιοχές του νησιού και στις παραλιακές και στα βουνά και στις κοιλάδες, από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα ζουν οι ίδιοι βασικά άνθρωποι, οι οποίοι βέβαια ανασυντάσσονται, έχοντας τη δύναμη να αφομοιώνουν τους ξένους, που κατά καιρούς, ειρηνικά ή με τη δύναμη των όπλων εγκαθίστανται στο νησί. Επομένως πάντα υπήρχε στο νησί μια οργάνωση σχετική με τους όρους παραγωγής και αναπαραγωγής της ζωής.
Αξίζει να θυμόμαστε κάποιες ονομασίες τόπων που αποτελούν αναμφισβήτητες μαρτυρίες για οικισμούς ή για λατρείες ηρώων ή θεών, που δεν ήταν δυνατόν να υπάρχουν σήμερα, αν κάποτε ερημωνόταν το νησί, αν χάνονταν οι κάτοικοί του και έπαιρναν τη θέση τους άλλοι. Η υψηλότερη κορυφή της Νάξου ονομάζεται Μύτη του Ζα, φέρει δηλαδή το όνομα του πατέρα θεών και ανθρώπων για τους αρχαίους, και ίσως έτσι θα λεγόταν και στη αρχαιότητα, γιατί εκεί πάνω λατρευόταν τότε ο Δίας. Το δείχνει και η επιγραφή σε ακατέργαστο όγκο μαρμάρου στο μονοπάτι που οδηγεί στην κορυφή του βουνού – Ζευς Μηλώσιος – ο προστάτης των προβάτων δηλαδή – επιγραφή που καθορίζει τα όρια του τεμένους του αφιερωμένου στο μεγάλο θεό.
Στο ΒΑ. Άκρο του νησιού, ένας όρμος ονομάζεται Απόλλωνας και φαίνεται ότι έτσι λεγόταν και στους αρχαίους χρόνους, γιατί κι εκεί βρέθηκε επιγραφή που καθορίζει τα όρια του τεμένους του αφιερωμένου στο θεό του φωτός. Ο Απόλλων συνδέθηκε ιδιαίτερα με τη Νάξο, λατρευόταν ως Τράγος, Ανθοκόμης ή Ποίμνιος.
Στα ΝΑ. υπάρχει ο Πάνερμος, λιμάνι που με το ίδιο άρθρο και σχεδόν με τον ίδιο τύπο, Πάνορμος, αναφέρεται σε αρχαία επιγραφή. Παραλιακές τοποθεσίες ονομάζονται Ορκός και του Ορκού η Άμμος, επειδή χρησιμοποιούντο στην αρχαιότητα ως ολκοί, δηλαδή ως τόποι κατάλληλοι για την ανέλκυση πλοίων. Το χωριό Μέλανες αναφέρεται σε αρχαία επιγραφή ως Μέλαν και τα χωριά Χαλκεί και Κεραμεί στους αρχαίους χρόνους θα ήταν εργαστήρια χαλκέων και κεραμοποιών. Ο Αρσός στ’ Απεράθου, είναι ο αλσών, δασώδες δηλαδή τέμενος, αφιερωμένο σε θεότητες ή σε νύμφες. Πάλι στ’ Απεράθου, ο Δήμος, θέση που τα’ όνομά της μαρτυρά ότι εκεί στην αρχαιότητα υπήρξε αξιόλογος οικισμός και τ’ Αφικλή, δείχνει τον ιερό χώρο τον αφιερωμένο στον ήρωα Ιφικλέα, ομομήτριο αδελφό του Ηρακλή. Τέλος, το χωριό Σκαδό, σχετίζεται με τις ισχάδες, τα τόσο νόστιμα για τους αρχαίους σύκα.
Πρώτοι κάτοικοι της Νάξου θεωρούνται οι Θράκες. Την κατοίκησε πρώτος ο γιος του Βορέα Βούτης, που θέλοντας να βρει γυναίκες για τους συντρόφους του έφτασε στη Θεσσαλία, όπου κυνήγησε τις Βάκχες κι ανάμεσα σ’ άλλες έκλεψε την Κορωνίδα και την Ιφιμέδεια και τις έφερε στη Νάξο. Σύμφωνα με την παράδοση διακόσια χρόνια κυριάρχησαν οι Θράκες στο νησί. Τους διαδέχθηκαν οι Κάρες. Ήρθαν από τη Μ. Ασία έχοντας επικεφαλής το Νάξο, που επέβαλε το όνομά του στο νησί.
Οι αρχαιότερες ανακαλύψεις στη Νάξο ανάγονται στη νεολιθική εποχή γύρω στην 5η χιλιετία π.Χ., όπως αποδεικνύουν οι ανασκαφές στην περιοχή Γκρόττα, βόρεια πλευρά της πόλης της Νάξου, καθώς και στο σπήλαιο Ζας παρά το χωριό Φιλότι στο ομώνυμο όρος. Σύμφωνα μ΄ αυτές, ο πρωτοκυκλαδικός πολτισμός ήταν ήδη ανεπτυγμένος την περίοδο εκείνη, που φαίνεται να ξεκίνησε το 5500 π.Χ. και άνθησε το 3000 π.Χ..
Ο χώρος όπου βρίσκεται ο Ναός του Απόλλωνα συνδέθηκε από τους ξένους με τη λατρεία της Αριάδνης και του θεού Διονύσου και θεωρήθηκε τόπος που γιορτάστηκαν τα πρώτα Διονύσια. Ο μύθοs της αρπαγής της Αριάδνηs από τον Διόνυσο στην ακρογιαλιά των Παλατιώνενέπνευσε διακεκριμένους γλύπτες,ζωγράφους,μουσικούς που με τα έργα τους κατέστησαν τη Νάξο γνωστή σέ όλο τον κόσμο.
Η Νάξος έπαιξε σημαντικό ρόλο στον κυκλαδικό πολιτισμό. Μεταξύ των σημαντικών αλλαγών που προέκυψαν εκείνη την εποχή ήταν η εξέλιξη της ναυσιπλοΐας (εξ ανάγκης), η κατασκευή και χρήση του χαλκού, η κεραμική και η επεξεργασία μαρμάρων. Στην περιοχή Γρότα στη χώρα της Νάξου, αλλά και σε άλλες τοποθεσίες στο νησί, έχουν βρεθεί πολλά κυκλαδικά ειδώλια, καθώς και άλλα ευρήματα της περιόδου του κυκλαδικού πολιτισμού (σκεύη, εγχάρακτες παραστάσεις), τα οποία εκτίθενται στο Αρχαιολογικό μουσείο Νάξου, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα, καθώς επίσης και ένας μικρός αριθμός αυτών στο αρχαιολογικό μουσείο στην Απείρανθο. Το αρχαιολογικό μουσείο της Νάξου διαθέτει τη δεύτερη μεγαλύτερη συλλογή σε κυκλαδικά ευρήματα μετά το αρχαιολογικό μουσείο της Αθήνας.
Ένα μέρος της πρωτεύουσας της Νάξου στη μυκηναϊκή εποχή (1300 π.Χ.) ανακαλύφθηκε κάτω από την πλατεία, μπροστά από τον Ορθόδοξο καθεδρικό Ναό, στη Χώρα, εκεί όπου είναι σήμερα ο αρχαιολογικός χώρος Γκρότα. Ακριβώς κάτω από την πλατεία έχει διαμορφωθεί επιτόπιο μουσείο. Το μουσείο έχει γυάλινο δάπεδο και με υπερυψωμένους διαδρόμους, οι επισκέπτες διέρχονται πάνω από τα αποκαλυφθέντα ερείπια (τείχος, σπίτια και εργαστήρια) της μυκηναϊκής περιόδου (1400 - 1100 π.Χ.). Μυκηναϊκής εποχής ευρήματα (διακοσμημένα με χρώμα, αγγεία, όπλα, σκεύη κλπ.) εκτίθενται επίσης στο αρχαιολογικό μουσείο της Νάξου.
Γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ. η Δήλος είναι ένα ισχυρό λατρευτικό κέντρο λόγω του ιερού του Απόλλωνα. Συγκεντρώνει επισκέπτες κι αναθήματα από όλα σχεδόν τα μέρη της Ανατολικής Μεσογείου, ενώ παράλληλα φιλοξενεί τις αντιπροσωπίες των ιωνικών πόλεων στην ετήσια σύνοδό τους που γίνεται στο νησί. Από τα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. μέχρι περίπου τον 5ο αιώνα π.Χ. η Νάξος αποκτά τον έλεγχο του ιερού, με αποτέλεσμα να αυξηθεί σημαντικά η πολιτική της δύναμη στο Αιγαίο. Την ίδια εποχή στον πόλεμο που γίνεται για το Ληλάντιο πεδίο ανάμεσα στη Χαλκίδα και την Ερέτρια, η Νάξος συμμετέχει ενεργά υποστηρίζοντας τη Χαλκίδα, ενώ λίγο αργότερα, βρίσκεται σε πόλεμο με την Πάρο. Σε αυτήν την πολεμική σύρραξη σκοτώθηκε πολεμώντας ο Πάριος λυρικός ποιητής Αρχίλοχος.Την εποχή αυτή εποικίζεται από Ίωνες και ξεκινά μια μεγάλη περίοδος ανάπτυξης για το νησί.
Κατά τη διάρκεια των επόμενων χρόνων η Νάξος κατοικήθηκε από τους Ίωνες, που σηματοδότησαν μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδο για το νησί, κατά την οποία ξεκινάει και φτάνει στην κορύφωσή της η κλασική περίοδος (7ος-6ος αιώνας π.Χ.), με παράλληλη άνθηση των τεχνών και ειδικά της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής. Η Πορτάρα, η μεγάλη μαρμάρινη πύλη που στέκεται ψηλά στη νησίδα Παλάτια, που σήμερα είναι ενωμένη με τη Χώρα της Νάξου, είναι ό,τι απέμεινε από το ναό του Απόλλωνα, που ξεκίνησε να χτίζεται εκείνη την περίοδο.
Το 490 π.Χ. η Νάξος καταστράφηκε από τους Πέρσες. Μετά από την τελική ήττα των Περσών από τους Έλληνες, η Νάξος εξαναγκάστηκε να γίνει μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας, αφού προηγουμένως καταστράφηκε (ό,τι είχε απομείνει από την προηγούμενη καταστροφή) και πυρπολήθηκε από τον αθηναϊκό στόλο (466 π.Χ.), ενώ ο Περικλής εγκαθίδρυσε φρουρά από 500 κληρούχους υπό τον στρατηγό Τολμίδη (453 π.Χ.) προκειμένου να την αφαιμάζει οικονομικά προς όφελος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Μετά το τέλος της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, ύστερα από περίπου ενάμιση αιώνα, η Νάξος υπήρξε έρμαιο των εκάστοτε θαλασοκρατούντων και ουσιαστικά δεν κατάφερε ποτέ να ανακάμψει και να ξανακερδίσει την παλιά της δόξα και σημασία.
Από την εποχή εκείνη σώζεται το ιερό της Δήμητρας κοντά στο χωριό Σαγκρί, το οποίο έχει εν μέρει αναστηλωθεί. Ο ναός θεωρείται πολύ σημαντικός για την αρχαιολογία, επειδή έχει σωθεί σε καλή κατάσταση και δίνει πολλές πληροφορίες για τον τρόπο κατασκευής και την αρχιτεκτονική των αρχαίων ναών. Κοντά της έχει ανεγερθεί μουσείο, στο οποίο εκτίθενται ευρήματα από το ναό που δε χρησιμοποιήθηκαν κατά την αναστήλωση, καθώς και τα ευρήματα από τη μετέπειτα επί του ναού ανεγερθείσα παλαιοχριστιανική βασιλική. Το μουσείο και ο αρχαιολογικός χώρος έχουν βραβευθεί με το βραβείο Europa Nostra για την ευαίσθητη ανασκαφή, την αναστήλωση και την επιτυχημένη ενσωμάτωσή τους στο φυσικό περιβάλλον.
Από την αρχαιότητα οι αρχαίοι συγγραφείς επαινούσαν τα προϊόντα της Νάξου όπως τον οίνο, τα σύκα, τ΄ αμύγδαλα, τις αίγες και τα ελάφια που υπήρχαν τότε στη νήσο. Συγκεκριμένα, περί του οίνου της Νάξου ιδιαίτερους επαίνους αποδίδουν οι Αρχίλοχος και ο Αθήναιος, άλλοι επίσης συγγραφείς κάνουν λόγο για το μυθικό ποταμό (Βιβλίνου) όπου έρρεε οίνος. Πολλά επίσης μυθικά για τη Νάξο γράφουν ο Παυσανίας και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και κυρίως για τις σχέσεις των αρχαίων Ναξίων με τη Θράκη. Περί της πολιτείας των Ναξίων έγραψε ιδιαίτερα και ο Αριστοτέλης, ενώ ο Πλούταρχος στο έργο του "Γυναικών αρεταί" εξυμνεί ιδιαίτερα τις Ναξιώτισσες για τη φιλοπατρία τους και τις αρετές τους. Τέλος, ακόμη και ερωτικό μυθιστόρημα έγραψε ο Παρθένιος που αναφέρεται στη Νάξο. Η αρχαία πόλη της Νάξου βρισκόταν στη θέση της σημερινής κοντά στην οποία και υπήρχε λαμπρός ναός του Διονύσου. Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν αυτόν τα σωζόμενα ερείπια επί της νησίδας Παλάτια.
Βυζαντινά χρόνια
Η Νάξος ανήκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους στο Θέμα του Αιγαίου. Στη Νάξο βρίσκονται πολλές βυζαντινές εκκλησίες. Η κοιλάδα της Τραγαίας ονομάζεται και "μικρός Μυστράς" λόγω των πολλών εκκλησιών που είναι σπαρμένες παντού. Υπάρχουν εκκλησίες που χρονολογούνται από τον 7ο έως το 15ο αι. Πιο γνωστή είναι η Παναγία η Δροσιανή, η οποία διέθετε 3 στρώσεις τοιχογραφιών με την παλαιότερη να ανάγεται στον 7ο αιώνα. Άλλες πολύ σημαντικές εκκλησίες είναι η Παναγία Η Πρωτόθρονη στο Χαλκί και ο Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης .Κάποιες από αυτές τις εκκλησίες χτίστηκαν κατά την περίοδο της Εικονομαχίας και φέρουν τοιχογραφίες με "ανεικονικό διάκοσμο", τοιχογραφίες δηλαδή που δεν απεικονίζουν αγίους, αλλά γεωμετρικά σχήματα και φυτά. Τα τελευταία χρόνια οι διάσπαρτες αυτές εκκλησίες είναι ανοικτές τα πρωινά και μπορεί κανείς να τις επισκεφτεί.

Το 1207 το νησί κατελήφθη από τον Ενετό Μάρκο Σανούντο, ο οποίος ίδρυσε το Δουκάτο της Νάξου. Οι Ενετοί θα κυριαρχήσουν στη Νάξο για τρεισήμισι περίπου αιώνες εγκαθιδρύοντας ένα φεουδαρχικό σύστημα, που θα ισχύσει μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Κατά το διάστημα αυτό η Νάξος θα βρεθεί στο στόχαστρο του βενετοτουρκικού ανταγωνισμού για κυριαρχία στο Αιγαίο, ενώ η έλευση και η δραστηριοποίηση Γάλλων κυρίως μισσιοναρίων στο νησί με την ανοχή των Οθωμανών θα ενισχύσει την ήδη ισχυρή δυτική παρουσία στις Κυκλάδες κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Σιωπηλοί μάρτυρες της λατινικής παρουσίας και κυριαρχίας στη Νάξο θα παραμείνουν τα μνημεία, που άφησαν οι κατακτητές πίσω τους: το Κάστρο της Χώρας και οι διάσπαρτοι σε όλο το νησί πύργοι.
Η Νάξος σήμερα, με το Πρόγραμμα Καλλικράτης έχει ένα Δήμο, το Δήμο Νάξου και Μικρών Κυκλάδων, με έδρα τη Νάξο. Παλαιότερα ήταν 2 Δήμοι :Ο Δήμος Νάξου που περιλάμβανε 11 δημοτικά διαμερίσματα στα οποία και υπάγονταν 30 χωριά και οικισμοί, κυρίως, γύρω από τη Χώρα Νάξου και Ο Δήμος Δρυμαλίας που περιλάμβανε επίσης 11 δημοτικά διαμερίσματα στα οποία υπάγονταν τα υπόλοιπα 38 χωριά και οικισμοί κυρίως της κεντρικής, ανατολικής, βόρειας και βορειοδυτικής Νάξου.
Το λιμάνι της Νάξου εξυπηρετεί επιβατικά και εμπορικά πλοία. Ακόμα υπάρχει προβλήτα για μικρότερα πλοιάρια καθώς και επιβατικά πλοία ενδοκυκλαδικών πλοίων. Επιβατικά πλοία συνδέουν σε καθημερινή βάση το λιμάνι της Νάξου με αυτό του Πειραιά καθώς και με άλλα νησιά των Κυκλάδων. Το 2006 το συμβούλιο της επικρατείας ακύρωσε έργο επέκτασης του προβλήτα της αποβάθρας και της εκβάθυνσής του λόγω της ύπαρξης ενάλιων αρχαιοτήτων.
Στο νησί της Νάξου υπάρχουν τα εξής Μουσεία:
• Το Αρχαιολογικό Μουσείο Νάξου. Βρίσκεται στήν Άνω Πόλη.
• Το Ιστορικό Αρχείο Νάξου στεγάζονται σήμερα στην άλλοτε Γαλλική Σχολή, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της Νάξου και που μετασκευάστηκε ειδικά γι΄ αυτό το σκοπό. Στη Σχολή αυτή φοίτησε και ο Νίκος Καζαντζάκης.
• Το Ενετικό Μουσείο Νάξου ή Domus Della Rocca-Barozzi, στεγάζεται σε παλιό αρχοντικό στό Κάστρο και αποτελεί ακριβή αναπαράσταση της ζωής αστών της Νάξου του 19ου αιώνα.
• Το Αρχαιολογικό Μουσείο Απειράνθου.
• Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απειράνθου
• Το Γεωλογικό Μουσείο Απειράνθου ίσως απο τα μεγαλύτερα της Ελλάδας στο είδος του με πολλά πετρώματα της περιοχής και από όλο τον κόσμο.
• Το Λαογραφικό Μουσείο Απειράνθου στεγάζεται σε παραδοσιακό οίκημα του χωριού και έχει όλα τα οικιακά , γεωργικά και κτηνοτροφικά αντικείμενα του 190υ αιώνα.
• Το Μουσείο Εικαστικών Τεχνών Απειράνθου είναι Πινακοθήκη σύγχρονης Τέχνης με 70 κα πλέον έργα.
Σημαντικότεροι αρχαιολογικοί χώροι επισκέψιμοι στη Νάξο είναι:
• Πορτάρα: Τα ερείπια του αρχαϊκού ναού του Απόλλωνα του οποίου σώζεται η τεράστια πύλη, λεγόμενη "Πορτάρα" στη νησίδα "Παλάτια", και οι μαρμάρινες βάσεις - πλαίσιο του Ναού. Από το 1919 συνδέεται με τη νήσο ακριβώς βόρεια του λιμένα Νάξου.
• Αρχαία Νάξος: Τα ερείπια μυκηναϊκού οικισμού στη θέση "Γκρότα", βόρεια της πόλης μπροστά στη πλατεία Μητροπόλεως Νάξου.
• Ενετικό Κάστρο Νάξου: Επίσης επί του λόφου της Χώρας Νάξου το ενετικό Κάστρο της Νάξου με την παλιά ενετική Εκκλησία και τη Σχολή Ουρσουλινών.
• Πύργος Σανούδου: Στον ίδιο χώρο σώζονται απομεινάρια από τον Πύργο του Μάρκου Σανούδου, απέναντι από τη Μητρόπολη των Καθολικών.
• Πύργος των Κρίσπι: Σώζεται και ο Πύργος των Κρίσπι με τον θυρεό - οικόσημο της οικογένειας.
• Επίσης στο Σαγκρί υπάρχουν πολλά αρχαιολογικά ευρήματα και βυζαντινές εκκλησίες.
• Ενετικοί Πύργοι: Πολλοί επίσης ενετικοί πύργοι υπάρχουν στο Χαλκί, και στο Φιλώτι όπου και ο Πύργος του Χειμάρου, οχυρό ελληνιστικής περιόδου.
• Στη Παχειά Άμμο υφίσταται το ατελές άγαλμα του Απόλλωνα ή Κούρου, ή του Διονύσου μήκους 10,50 μ. Δεύτερος Κούρος ατελής μα σπασμένο πόδι ύψους 2,5m βρίσκεται επίσης ξαπλωμένος στη θέση Φλεριό ενώ ένας τρίτος μήκους 1,8m βρίσκεται σε απομακρυσμένη θέση που απαιτεί περπάτημα στον Απόλλωνα Νάξου. Eπίσης υπάρχει και ένα ατελές άγαλμα γυναικείας μορφής (κόρη) που βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από τον κούρο στη θέση Φλεριό, στις Μέλανες.
• Ναός της Δήμητρας: Είναι το σημαντικότερο αξιοθέατο μετά την Πορτάρα. Βρίσκεται στό Σαγκρί.
• Στη θέση Φλεριό υπάρχουν και τα ερείπια αρχαίου ναού, καθώς από τις κοντινές πηγές ξεκινάει το αρχαίο υδραγωγείο που ύδρευε την πόλη της Νάξου κατά την αρχαιότητα. (Να σημειωθεί ότι το έργο της ύδρευσης έγινε με σωλήνες από πηλό και με φυσική ροή. Σε κοντινή απόσταση υπάρχει και διάνοιξη υπόγειας σήραγγας (όπως το ευπαλήνειο όρυγμα στη Σάμο)).
• Μεσαιωνικές οχυρώσεις που υπάρχουν στο νησί είναι το Απανώ Κάστρο, το Κάστρο του Απαλλήλου και το Κάστρο του Πάνορμου.
• Το Ανάκτορο των Ιησουϊτών ή αλλιώς το Παλάτι των Ιησουϊτών βρίσκεται λίγο έξω από τα τελευταία σπίτια του χωριού Μέλανες, στα Καλαμίτσια.
Τοπικά προϊόντα
1. Το λεγόμενο αρσενικό κεφαλοτύρι παρασκευάζεται από κατσικοπρόβειο γάλα κυρίως εκ των ορεινών χωριών, που συλλέγεται συνήθως στις στάνες ή μέσα στους μητάτους, και που με τη προσθήκη της πυτιάς βράζεται και δίνει τη λεγόμενη "μανούρα" η οποία στη συνέχεια στραγγίζεται μέσα σε ψάθινα καλαθάκια (φτιαγμένα από ξεραμένα βούρλα) τα λεγόμενα "τσιμίσκια". Αφού στραγγίξουν στη συνέχεια αφαιρούνται από τα τσιμίσκια και τοποθετούνται πάνω σε τάβλες σε δροσερό και σκοτεινό μέρος, στις οικίες ή στους μητάτους. Μετά παρέλευση έξι περίπου μηνών στη διάρκεια των οποίων γίνονται τακτικές επαλλείψεις με αγνό λάδι το αρσενικό κεφαλοτύρι είναι έτοιμο προς κατανάλωση με μια ιδιαίτερη χαρακτηριστική γεύση.
2. Το λεγόμενο λαδότυρο (Νάξου) είναι το αρσενικό τυρί που δημιουργείται αν τοποθετηθεί στη συνέχεια της παρασκευής του σε δοχείο με ελαιόλαδο για χρονικό διάστημα περίσσότερο των τριών μηνών. Πρόκειται για πικάντικο τυρί που συνοδεύεται με ρακί ασφαλώς τοπική.
3. Η λεγόμενη γλυκειά μυζήθρα (Νάξου) παρασκευάζεται και αυτή από κατσικοπρόβειο γάλα. Συγκεκριμένα κατά το αρχικό βράσιμο του γάλακτος αφαιρείται η "μανούρα" (από την οποία όπως αναφέρθηκε παραπάνω παρασκευάζεται το αρσενικό τυρί) και μέσα από το καζάνι συλλέγεται πλέον η γλυκιά μυζήθρα η οποία και αυτή τοποθετείται σε ειδικά δοχεία. Πρόκειται για ιδιαίτερο τυροκομικό ανάλατο προϊόν περισσότερο για διατροφή χωρίς λιπαρά.
4. Όπως υπάρχει το λεγόμενο "αρσενικό" τυρί, παρασκευάζεται στη Νάξο και το θηλυκό τυρί το λεγόμενο και ανθότυρο. Το ανθότυρο είναι μετασχηματισμένη μυζίθρα που έχει μείνει για φύλαξη περισσότερο από ένα χρόνο. Πρόκειται για προϊόν που εμφανίζεται ελαφρά αλατισμένο στερούμενο λιπαρών.
5. Το ξινόγαλα ή ξινόγαλο παρασκευάζεται από ανόθευτο κρύο κατσικίσιο γάλα με τη προσθήκη πυτιάς το οποίο στη συνέχεια αν στραγγιστεί δημιουργείται η ξινομυζίθρα. Συνηθίζεται η προσθήκη μικρής ποσότητας πιπεριού ώστε να γίνει πιο πικάντικο.
6. Το λεγόμενο ξυνότυρο είναι ο μετασχηματισμός της ξυνομυζίθρας μετά από το στέγνωμά της για μερικές εβδομάδες πάνω σε τάβλες. Είναι προϊόν που με τη πάροδο του χρόνου λαμβάνει ιδιαίτερη απολαυστική γεύση.
7. Η γραβιέρα Νάξου είναι ένα τυποποιημένο τυρί που παρασκευάζεται από αγελαδινό γάλα, στη πεδινή κυρίως Νάξο από την Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Νάξου.
Αγροτικά προϊόντα
Ανεπτυγμένη είναι επίσης και η αγροτική παραγωγή με προϊόντα όπως πατάτες, κρεμμύδια, κρασί, ελιές (επιτραπέζιες γνωστές ως ασκούδες), λάδι, ρακί και το τοπικό ποτό κίτρο. Παράγονται ακόμα εσπεριδοειδή και διάφορα γλυκά κουταλιού (σταφύλι, βύσσινο, κεράσι, νεράτζι, περγαμόντο, σύκο, καρυδάκι κ.ά.). To Λικέρ κίτρου Νάξου είναι σήμα κατατεθέν της πόλης και κυκλοφορεί σκέτο ή σε δύο χρώματα, πράσινο με χλωροφύλλη και κίτρινο με κίτρο.[εκκρεμεί παραπομπή]
Στο τέλος του Σεπτεμβρίου αρχίζει η διαδικασία απόσταξης της ρακής, που είναι γνωστή στους κατοίκους της περιοχής ως ρακιτζό. Η παρασκευή της ρακής αποτελεί σημαντικό γεγονός για τους κατοίκους των οικισμών του νησιού που συγκεντρώνονται και χορεύουν υπό τους ήχους ζωντανής παραδοσιακής μουσικής. Εξίσου διάσημο είναι και το μυρωδάτο λικέρ, το κίτρο Νάξου που εχει σαν βάση του, τα φύλλα της κιτρίας.
Στη Νάξο βρίσκεται, κοντά στο χωριό Κόρωνος το μοναδικό στον κόσμο ορυχείο σμύριδας, ενώ γνωστά ήδη από την αρχαιότητα είναι ακόμα τα μάρμαρα και ο γρανίτης που προέρχονται από το νησί. Μοναδικός στην ευρεσιτεχνία είναι και ο τρόπος με τον οποίο οι σμυριδεργάτες κατόρθωσαν να μεταφέρουν τα πολύτιμα φορτία της σμύριδας από την Κόρωνο μέσω της Απειράνθου στον παραθαλάσσιο οικισμό Μουτσούνα. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα κατασκεύασαν εναέριο σιδηρόδρομο με συρματόσχοινα που διέσχιζε τα παραπάνω χωριά και μετέφερε με λιγότερο κόστος τη σμύριδα στα πλοία, που την διοχέτευαν από το νησί σε άλλους προορισμούς. Σημαντικό μέρος αυτού του έργου διασώζεται και ο επισκέπτης μπορεί να το θαυμάσει κατά τη διαδρομή στη Μουτσούνα.
Η σμύριδα, ή αλλιώς το 'σμυρίγλι' όπως το λένε οι ντόπιοι, είναι ένα ορυκτό που χρησιμοποιείται ως αποξεστικό και λειαντικό για μέταλλα, γυαλί, ξύλο ή πετρώματα, αλλά και ως αντιολισθητικό υλικό για δάπεδα και δρόμους και πεζοδρόμια. Η ναξιακή σμύριδα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά ορυκτά για μεγάλη περίοδο. Η Νάξος αποτελεί ουσιαστικά τη μοναδική σμυριδοπαραγωγό περιοχή της Ευρώπης ως και σήμερα. Οι κάτοικοι των χωριών Κορώνου και Απειράνθου Νάξου έχουν το αποκλειστικό δικαίωμα στην εξόρυξη της σμύριδας και οι άνδρες, άνω των 18 χρόνων, εγγράφονται στους καταλόγους των σμυριδεργατών και εκμεταλλεύονται τη σμύριδα με την υποχρέωση να την παραδίδουν στο δημόσιο.
Η σμύριδα ήταν γνωστή στους αρχαίους Έλληνες ως 'λίθος η τας ψήφους οι δακτυλιόγλυφοι σμήχουσι...'. Από τα αρχεία της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας διαπιστώνεται ότι από το 1625 η σμύριδα κυκλοφορούσε ως εμπόρευμα γεγονός το οποίο μαρτυρούν και αρχαιολογικά ευρήματα (σμυριδόλιθοι) από την κεντρική Νάξο.
Εφημερίδες Νάξου
• Κυκλαδική
• Η Μάσκα
• Το Βήμα της Νάξου
Πρόσωπα

• Ευθυκαρτίδης (7ος αιώνας π.Χ.), γλύπτης
• Βύζης ο Νάξιος (6ος αιώνας π.Χ.), γλύπτης
• Μάρκελος - Μιχαήλ Κοντοπίδης (1651-1716), ιατροφιλόσοφος.
• Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809), άγιος της Ορθοδοξίας
• Μεθόδιος Αντιοχείας (Πατριάρχης)
• Νικόλαος Πλανάς (1851-1932), άγιος της Ορθοδοξίας
• Άνθιμος Γ΄ (1762-1842), Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως.
• Ιωάννης Παπαρρηγόπουλος (1780-1874), διπλωμάτης, αγωνιστής του 1821.
• Ιωάννης Σακκελίων (1815-1891), Ιστοριοδίφης, σχολάρχης Σχολής Πάτμου.
• Ελευθέριος Καστρήσιος (1843-1931), στρατιωτικός αρχιμανδρίτης.
• Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης (1854-1922), πρωθυπουργός της Ελλάδας.
• Πέτρος Ευριπαίος (1885 - 1963), πολιτικός.
• Αντώνιος Μαγκάκης (1890-1952), πολιτικός, πατέρας του Αλέξανδρου.
• Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης δικηγόρος,αντιστασιακός,πολιτικός 1922-2012
• Πολύκλειτος Ρέγκος (1903-1984), ζωγράφος, διεθνής αγιογράφος.
• Μανώλης Γλέζος (1922), ήρωας της Εθνικής Αντίστασης, πολιτικός.
• Νικηφόρος Μανδηλαράς(1928-1967), δικηγόρος,αγωνιστής.
• Ιάκωβος Βαζαίος, αντιστράτηγος.
• Εμμανουήλ Δρύς , αντιπρύτανης ΕΜΠ.
• Στυλιανός Κορρές (1910-1989), πρύτανης, ιδρυτής της Εταιρίας Κυκλαδικών Μελετών.
• Νίκος Σφυρόερας ([[1913 -1989), λογοτέχνης, ποιητής,αντιστασιακός.
• Βασίλης Σφυρόερας (1921), καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών
• Ιάκωβος Καμπανέλλης (1922)-2012, θεατρικός συγγραφέας
• Μάνος Χωριανόπουλος (1925-2007), δημοσιογράφος
• Ιάκωβος Ψαρράς (1936-2006), ηθοποιός
• Καίτη Χωματά, τραγουδίστρια
• Στέλιος Μανωλάς, ποδοσφαιριστής
• Μανώλης Κορρές, αναστηλωτής της Ακρόπολης, καθηγητής Αρχιτεκτονικής Ε.Μ.Π.
• Δημήτριος Κορρές, αδελφός του Μανώλη, Αρχιτέκτων, Ορειβάτης, Αναρριχητής, Ειδικός στις μεταφορές ναών σε ράγες, κατασκευαστής της Γέφυρας της Χαλκίδας
• Κώστας Μανωλάς ποδοσφαιριστής
• Χάλκου Ειρήνη (Χαλκορήνη)1919-2012 Λαϊκή ποιήτρια
• Μαρία Γρατσία Θεωνά Ποιήτρια Ζωγράφος
• Διαλεχτή Ζευγώλη Γλέζου (1907-1996), ποιήτρια
• Ειρήνη Μαστοροπούλου-Ναυπλιώτη (1948), ποιήτρια
• Πέτρος Γλέζος (1902-1996), λογοτέχνης
• Μιχάλης Βαρδάνης Στρατιωτικός αντιστασιακός
• Μιχάλης Δέτσης Αρεοπαγίτης
Στο νησί της Νάξου λειτουργούν 5 Γυμνάσια και τρία Λύκεια.
Γυμνάσια:
• 1ο Γυμνάσιο Νάξου
• 2ο Γυμνάσιο Νάξου
• Γυμνάσιο Βίβλου
• Γυμνάσιο Τραγαίας
• Γυμνάσιο Σκαδού
Λύκεια:
• ΓΕΛ Νάξου
• ΓΕΛ Τραγαίας
• ΕΠΑΛ Φιλοτίου
Λεπτομερείς ναυτιλιακές πληροφορίες για τη Νάξο παρέχει ο Ελληνικός Πλοηγός 2ος τόμος και ιδιαίτερα ο χάρτης ελληνικής έκδοσης: ΧΕΕ-423/1, που αποτελεί τον λιμενοδείκτη του λιμένα Νάξου, καθώς και ο ΧΕΕ-423 που καλύπτει όλες τις ΝΑ. Κυκλάδες. Στις Εγγαρές, από το σχολικό έτος 2011-12, ξεκίνησε τη λειτουργία του το Κέντρο Διαφοροδιάγνωσης, Διάγνωσης και Υποστήριξης ΚΕ.Δ.Δ.Υ Νάξου που ανιχνεύει τις Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες μαθητών Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης.